سیستم های مدیریت تولید یکپارچه و چالش های پیش رو در ایران

سیستم های مدیریت تولید یکپارچه و چالش های پیش رو در ایران

(مطالعه موردی صنایع خودرو سازی)

علیلویی،ابراهیم

دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی – تولید، دانشگاه آزاد اسلامی کرج

[e-mail]

چکیده

این مقاله به بررسی سیستم مدیریت تولید یکپارچه پرداخته و آن را با یک مقدمه آغاز کرده است، سپس تاریخچه‌ای در مورد پیدایش و شکل‌گیری یکپارچه سازی تولید آورده شده است که از حضور دستگاه تراش در صنعت شروع شده و تا رسیدن به بنگاه‌های توسعه یافته ختم می‌شود وادبیات تحقیق با توجه به عدم پرداختن به این موضوع یا عدم قرار گرفتن یافته های تحقیقات قبلی در دسترس عموم ، مختصر و خلاصه شده است ، سپس وارد بحث اصلی که مربوط به چالشهای پیش روی سیستم مدیریت تولید یکپارچه در صنایع ایران می‌باشد، شده‌ایم. روش تحقیق در این مقاله کتابخانه‌ای می‌باشد و پس از ذکر موانع به نتیجه گیری موضوع پرداخته شده است و در انتها فهرستی از منابع مورد استفاده آورده شده است.

کلید واژه:

سیستم مدیریت تولید یکپارچه ، اتوماسیون تولیدی ، تولید بموقع JIT ، تولید در کلاس جهانی WCM  ، شرکت‌های صنعتی متوسط و کوچک .

مقدمه

افراد با ایجاد سازمان تلاش می نمایند تا اهدافی را که با تلاش فردی قابل تحقق نیست ، با مشارکت دیگران در قالب تشکیلات و سازمان تحقق بخشند و سازمانها نیز با تولید کالاها و ارائه خدمات به مشتریان ، برای نیل به اهداف پدیدآورندگان خود حرکت می کنند.(2)

سازمانها با گرفتن ورودی ها و انجام فعالیت هایی بر روی آنها ، کالاها و خدماتی را ایجاد می نمایند که یکسری از این فعالیت ها که بطور مستقیم مربوط به تولید بوده و برای رسیدن به اهداف سازمان انجام می گیرند ، مدیریت تولید نامیده می شوند که شامل : برنامه ریزی ، سازمان دهی ، هماهنگی و کنترل و نظارت می باشند.

کسب و کار بدلیل تغییراتی که در پنج دهه اخیر اتفاق افتاده ، بسیار پیچیده شده است و مشتریان امروزی تولیدات متنوع با کیفیت بالا و قیمت پایین می خواهند و شرکت ها نیز سعی در تصاحب بازارهای بیشتر و در سطح جهانی دارند و برای اینکار با رقبای بین المللی رقابت می کنند. و چون محیط دائم در حال تغییر است لذا شرکت ها با استفاده از ابزارها و رویکردهای جدید مدیریتی در پی رویارویی با این چالش ها می باشند، یکی از این رویکردهای مهم ، سیستم تولید یکپارچه کامپیوتری (computer integrated manufacturing) می باشد که موفقیت در آن نیازمند آشنایی ، پیاده سازی و بکارگیری یکسری اصول و ابزارهای پشتیبان در سیستم تولید شرکت ها از قبیل : تولید مشتری گرا ، سیستم مدیریت تولید (PMS) ،سیستم های تولید انعطاف پذیر (FMS) ، مهندسی همزمان (CE) ، تولید بموقع (JIT) ، تولید در کلاس جهانی (WCM) ، تبادل الکترونیکی داده ها (EDI) و ... می باشد.

ادبیات و پیشینه موضوع

-         تاریخچه یکپارچه سازی

زمانیکه بشر کارها را با دست و نیروی کار انسانی انجام می‌داد ، همیشه به فکر راههای بهتر برای تولید بود لذا قدم در مسیر رسیدن به این پیشرفت نهاد . از مشخصه های گام  اول پیدایش تولید خودکار و حضور دستگاه تراش در عرصه صنعت است که به سال 1740 در کشور فرانسه مربوط می شود(این دستگاه برای تراش چوب و فلز استفاده می شده است). با این اختراع ، نیروی ماشین ، رقیبی شد برای  نیروی کار انسانی  و تولید نسبت به قبل ، سرعت بیشتری گرفت . انقلاب صنعتی نیز به شتاب تغییرات ناشی از این جایگزینی کمک کرده و سرعت آنرا بهبود بخشید. وجود خطاهای انسانی و پایین بودن دقت ماشین تراش ، صاحبان صنایع را ترغیب کرد که از کنترل انسانی بر روی  دستگاه تراش کاسته و آنرا به عامل غیر انسانی واگذار کنند که  برنامه ریزی آن توسط انسان انجام گیرد ولی  اجرا ، کنترل و هدایت کار بر عهده اعداد , نشانه ها و کامپیوتر باشد. دستگاههایی که کنترل عددی (NC) و کامپیوتری (CNC)  داشتند از سالهای 1950 و 1960 به بعد جایگزین دستگاه تراش قدیمی شدند(5) . با این ایده ، سرعت ودقت کار فوق العاده افزایش یافت . این روش تولید نسبت به قبل انعطاف پذیری بیشتری داشته (7) و فرایند تولید در محدوده یک ماشین یا یک عملیات خاص و بصورت اتوماسیون نقطه ای و یکپارچه انجام می‌گرفت(اتوماسیون در زبان یونان باستان به معنی خود فرمان است. اتوماسیون صنعتی به معنی استفاده از ابزارهای کنترلی مانند کامپیوتر به منظور هدایت و کنترل ماشین آلات صنعتی و پروسه های تولید است) این پدیده گسترش پیدا کرد و به عملیات‌های جانبی و دستگاههای مجاور نیز تعمیم داده شد. لذا متخصصان به این فکر افتادند که کنترل و برنامه ریزی چند دستگاه و فعالیت‌های جانبی آنها را در یک جا جمع کنند و به این ترتیب فرایندهای طرحریزی ، طراحی ، برنامه ریزی ، اجرا ، کنترل و فرایندهای پشتیبان ، همگی در یکجا متمرکز شده و تشکیل یک جزیره یکپارچه را بدهند که توسط یک سیستم مرکزی رهبری می شوند. در این مرحله از تکامل تولید ، انسان وارد اتوماسیون جزیره‌ای شده است که از تجمیع این جزایر و اضافه شدن کلیه فعالیتهایی که در چارچوب کارخانه انجام می شود به تولید یکپارچه کامپیوتری (CIM) می رسیم.(4،8)

این موضوع بصورت مفصل در کتاب سیستم های مدیریت تولید (1)  از مکانیزه شدن تولید تا رسیدن به تولید یکپارچه کامپیوتری (CIM) تشریح شده است و چکیده آن در جدول پیش رو آورده شده است : 

مراحل اتوماسیون تولیدی(1)

مرحله	مشخصه	نمونه ها	تاریخ
مکانیزاسیون	تعویض نیروی کار انسانی با ماشین	دستگاه تراش ، نقاله ها	1775
اتوماسیون نقطه‌ای	جایگزینی کنترل انسانی ماشین با کنترل خودکار ماشین	MRP , NC/CNC	1960
اتوماسیون جزیره‌ای	هدایت بخشی از فرایند تولید با یکپارچه‌سازی اتوماسیون نقطه‌ای بطور موضعی	FMS, MRP II,CAD/CAM	1970
تولید یکپارچه کامپیوتری	بکارگیری یکپارجه اتوماسیون‌های مبتنی بر کامپیوترو سیستم‌های پشتیبانی تصمیم‌گیری برای مدیریت کلیه عملیات سستم تولیدی	کارخانه خودکارشده و کارخانه خودکار	1990

دانش بشری پا را از این فراتر گذاشته و فعالیتهای تولیدی مانند بازاریابی و فروش را نیز به این مجموعه اضافه نمود و بین آنها ارتباط برقرار کرد تا به تجارت یکپارچه کامپیوتری برسد. با گسترش نیاز جوامع مختلف بشری به برقراری ارتباط با یکدیگر و پیدایش دهکده جهانی و همچنین بالا رفتن قدرت چانه زنی تامین کننده گان و مشتریان ، صاحبان صنایع به این نتیجه رسیدند که عامل مشتری و تامین کننده را نیز وارد این چرخه نمایند تا با ظهور بنگاه توسعه یافته (Extended Enterprise) سعی در تصاحب حداکثری بازارهای جهانی و جذب مشتریان بیشتر داشته باشند.

مقالات و تحقیقاتی که درایران در این زمینه انجام شده اند بیشتر از جنبه فنی مهندسی به این موضوع پرداخته اند و موضوع از دید مدیریتی  بررسی نشده است و انجام اتوماسیون در خطوط تولید بیشتر بعنوان پیشرفت تکنولوژیکی دیده شده و از جنبه یکپارچه سازی تولیدی و اهداف این رویکرد غفلت شده است.

چالش های صنعت خودرو سازی ایران برای پیشبرد  مسیر یکپارچه سازی

1-   فاصله تولید کنندگان ایران از شرکتهایی که در کلاس جهانی (WCM) تولید می‌کنند

با تجزیه و تحلیل محیط صنعت در ایران به این نتیجه می رسیم که رقابت در تولیدات ایران امروز، امری  نامشهود بوده و تولید در محیطی بسته و بدون تعامل با لایه های بیرونی انجام می گیرد .لذا باتوجه به روند گریزناپذیر جهانی شدن (یا جهانی سازی) تولید و صنعت؛ تولیدکنندگان ما به نوبه خود ناگزیر به اصلاح روشهای سنتی، ناکارآمد و غیراثربخش فعلی خود و اخذ رویکردی جدید در سیاستهای تولیدی هستند تا در صورت ایجاد زمینه رقابت در چرخه تولید به فعالیت خود ادامه دهند و در صورت تغییر در شرایط بازار بتوانند واکنش نشان داده و بدون هیچ مقاومتی از گردونه خارج نشوند، سیاستهایی که تمرکز اصلی آنها بر تولید یکپارچه ، محوریت مشتری و حــــــذف فعالیتهایی است که ارزش افزوده ایجاد نمی کنند. ما بایستی یاد بگیریم که اتلاف های موجود در فرایندهای خود را شناسایی و حذف کنیم تنها با این رویکرد است که تولیدکنندگان خواهند توانست با رقبای جهانی خود به رقابت بپردازند چرا که در وضعیت جهانی شده صنعت، یک تولیدکننده چه در بازارهای جهانی حضور پیدا کند و چه تنها در یک محدوده خاص فعالیت داشته باشد باید با شرکتهای جهانی که وارد حیطه فعالیت او می شوند به رقابت بپردازد و ازاین جهت است که ناگزیر از تولید در کلاس جهانی خواهدبود واین امر میسر نخواهد شد مگر اینکه قدم در راه حذف هزینه های ناشی از صف ، حمل و نقل ، آماده سازی در فرایندهای مربوط به تولید بگذاریم و خود را مهیای تولید برای انباشته یک  و رقابت با رقبای جهانی نماییم.

2-   موانع تولید بموقع   (Just  in  Time) در ایران

تولید بموقع رویکردی بود که مانند بسیاری از رویکردها و تکنیک های موفق از کشور ژاپن به دنیای صنعت معرفی شد. خاستگاه این سیستم از شرکت خودرو سازی تویوتا و دهه 1960 می باشد که بدنبال تولید با کیفیت مورد نیاز و به تعداد مورد نیاز ، در زمان خواسته شده می باشد.اهداف زیادی نیز برای این سیستم برشمرده اند که هدف غایی از آنها رسیدن به حداقل زمان پیشبرد و اندازه انباشته یک می باشد . چیزی که با نحوه تولید در جامعه ایران که هنوز نشانه ای از رقابت و تابعیت تولید از خواسته های مشتری در آن دیده نمی شود و بیشتر خصوصیات تولید انبوه و غلبه عرضه کننده بر مشتری در آن دیده می شود.به عبارتی در جامعه ما هنوز نقطه انفصال سفارش مشتری (CODP) در نزدیکترین مرز به مشتریان قرار دارد و فاصله زیادی تا مرحله طراحی بر طبق سفارش (ETO)داریم و برای اینکه بتوانیم در مسیر یکپارچه سازی تولید قرار بگیریم اول بایستی این محیط را تغییر داده و محیط جدید را برا اساس معیارها و تکنیک های روز دنیا ایجاد کنیم.

3-   الگو برداری از صنایع مستهلک غرب (مجری بودن برای صنایع منسوخ شده)

تولیدکنندگان ایرانی بعنوان مصرف کننده طرحهای چندین دهه قبل کشورهای منتقل کننده تکنولوژی هستند . از یکطرف عدم دخل و تصرف در طرح‌ریزی و طراحی محصولات تولیدی و از طرف دیگر مستهلک بودن تکنولوژی وارد شده به کشور سبب می‌شود که آثار اصول خواسته شده توسط رویکردها و تکنیک‌هایی چون یکپارچه سازی تولید در طراحی محصولات ملموس نباشد. بعنوان مثال در صنایع خودروسازی : تکنولوژی تولید پیکان وانت ،پراید و وانت مزدا و ... که از چندین دهه قبل ( قدیمی ترین آنها از حدود چهار دهه قبل ) وارد کشورمان شده و بیشترین تولیدات را به خود اختصاص داده‌اند و هیچ تغییرات اساسی در تولید آنها صورت نگرفته ،همچنان طراحی آنها بدون تاثیرپذیری از تکنیک های جدید می‌باشد .(البته تغییرات جزئی در ظاهر آنها صورت گرفته که چون بدون هماهنگی با طرح اولیه بوده است ، وضع را خرابتر نیز کرده‌اند ). از سوی دیگر اکثر صنایع ایران در حد صنایع متوسط و کوچک بوده و بدلیل قدرت مالی پایین از ماشین‌آلاتی استفاده می‌کنند که در سالهای قبل از فروپاشی شوروی سابق طراحی و تولید شده‌اند و پیاده سازی اهدافی چون زمان آماده‌سازی صفر ، ضایعات صفر و ... با چنین ماشین‌آلاتی تقریبا غیر ممکن بوده و تولیدکنند‌گان ما مجبور به استفاده از چنین تجهیزاتی با مقدار استهلاک و هزینه بالا می‌باشند. در سالهای اخیر نیز اعمال تحریم‌ ‌ها و عدم ورود تکنولوژی‌ها نوین مزید بر علت شده و شتاب فاصله گرفتن صنایع ما از صنایع روز دنیا را بیشتر کرده است.(3)

4-   شرکت‌های کوچک و متوسط ( SMEs) درصنعت ایران

شرکت‌های اقتصادی کوچک و متوسط یا به اختصار SMEs، خون جاری در رگ‌های اقتصاد کشورها به حساب می‌آیند و آنها بهترین بسترها برای تولید فرصت‌های شغلی‌اند ودر ایران نیز بیشتر مراکز صنعتی از نوع متوسط و  کوچک هستند که اکثرا در اختیار بخش خصوصی می باشند و این مراکز به دلیل مشکلاتی که در زیر آورده شده است قدرت پیاده سازی سیستم‌های یکپارچه تولیدی را ندارند یا جرات ورود به چنین سیکلی را پیدا نمی‌کنند:

- فقدان اطلاعات

- فقدان سرمایه یا اعتبار

- دانش فنی پایین

- عدم آشنایی کارکنان و صاحبان صنایع با رویکردهای جدید در عرصه جهانی

- مهارتهای مدیریتی ناکافی

- بسیاری از بنگاههای کوچک و متوسط به جای اینکه بازار محور باشند تولید محورند.

-        نتیجه گیری

نتیجه بررسی های انجام شده نشان می دهد که کارهای کمتری در این زمینه انجام شده و تحقیقات کمتری برای پیدا کردن معضلات صنعت ایران در راه رسیدن به تولید یکپارچه کامپیوتری صورت گرفته است از طرف دیگر یکسری کارهای فنی که در این زمینه انجام می گیرد چون بدون لحاظ کردن دکترین مدیریتی  و فقط با در نظر گرفتن  جنبه فنی مهندسی آن انجام می گیرد لذا در برخی موارد ممکن است فقط خرید محض تکنولوژی تولید کشورهای صنعتی مانند ژاپن باشد که به دلیل عدم آشنایی با مدیریت اینگونه سیستم ها نه تنها تغییری در پیشبرد اهداف سازمان انجام نگیرد بلکه صنعت ما را به مصرف کننده وابسته به صنایع کشورهای دیگر تبدیل کند.

منابع :

فارسی :

1 – براون ، جیمی و همکاران – 1988 “ سیستم های مدیریت تولید( با نگرش یکپارچه)”    ترجمه غضنفری ، مهدی - صغیری ، سروش – چاپ هفتم، 1388 -  بخش اول  ، صفحه 28

2- متقی ، هایده – 1389 – " مدیریت تولید و عملیات " – انتشارات سازمان مدیریت  - چاپ نهم، صفحه 1

ENGLISH

3-    Gerwin , D . and Tarondear ,J.C.1986.”consequences of programmable automation for French and American Automobile factories : an international case study “ in production management :  methods and studies , edited by B.lev . Amesterdam : Elsevier science publishers , 85-98

4-    Harhen ,J. and Browne,J.1984.”production activity control ; a key node in CIM” , in strategies for design and Economic Analysis of computer supported production management systems, edited by H,Hubner . Amesterdam ; North Holland.

5-    Harrington , J.1984. understanding the Manufacturing process key to successful CAD/CAM implementantion. New York ;  Marcel Dekker.

6-    Sheer , A . w . 1988.CIM computer steered industry. Berlin ; springer – Verlag.

7-    Stecke,K.and Browne,J. 1985.”variation in flexible manufacturing systems according to the relevant types of automated materials handing,”Mterial Flow , 2, 179-185.

8-    Yeomans, R.W.,choudry , A . and Ten Hagen , P.J.W.1985. Design Rules for a CIM system.Amsterdam;North Holland.